ZESPÓŁ SYNAGOGALNY WE WŁODAWIE to unikalny w Polsce kompleks trzech pożydowskich budynków, które należały do włodawskiego kahału (gminy żydowskiej).
Tworzą go:
-
Wielka Synagoga (bet ha- kneset, z hebr. Dom zgromadzeń), wybudowana w latach 1764-1774
-
Mała Synagoga (bet ha-midrasz, z hebr. Dom modlitwy i studiowania ksiąg religijnych), z końca XVIII w.
-
Dom Pokahalny (nowy bet ha-midrasz), z 1928 r.
Od 1983 r., w/w zabytki żydowskiej architektury murowanej są siedzibą Muzeum - Zespołu Synagogalnego we Włodawie. W każdym z nich prezentowane są ekspozycje stałe i czasowe. W Wielkiej Synagodze, starając się zachować atmosferę tego miejsc, pokazujemy wyłącznie wystawy związane z kulturą żydowską, w Małej Synagodze- z wielokulturową historią miasta i etnografią regionu, w trzecim budynku wystawy etnologiczne i egzotyczne.
Wielka Synagoga
Wielka Synagoga (bet ha-kneset) wzniesiona została w latach 1764-1774 w miejscu pierwotnie drewnianej ze środków finansowych gminy oraz częściowo z funduszy rodziny Czartoryskich, ówczesnych właścicieli Włodawy. W księdze parafialnej pod rokiem 1764 zapisano wiadomość ,,została wzniesiona za czasów ks. ks. Czartoryskich i za znakomitym ich przełożeniem. Żydzi Włodawy postawili sobie obszerną murowaną bożnicę, którą do ozdób miasta policzyć by można, gdyby nie znane żydowskie niechlujstwo, brudy i niedbałość w zachowaniu i konserwowaniu ich budynków.”
Synagoga wymurowana jest w stylu późnego baroku, pierwotnie jednokondygnacyjna na rzucie prostokąta, w części środkowej podpiwniczona. Po obu jej stronach usytuowano parterowe babińce (modlitewnie dla kobiet) zwieńczone grzebieniastą attyką. Nad przedsionkiem położony jest trzeci babiniec, do którego przylegają narożne alkierze podtrzymywane arkadami.
Wnętrze największej sali- męskiej, zwieńczone jest dziewięciopolowym sklepieniem kolebkowo-krzyżowym, wspartym na czterech stylizowanych kolumnach, miedzy którymi stała bima ( podwyższenie z pulpitem do czytania Tory ). Jedynym zachowanym wyposażeniem sali modlitw jest neobarokowy aron ha-kodesz (szafa ołtarzowa do przechowywania rodałów czyli zwojów Tory) z 1936 r. wykonany w stiuku i polichromowany. Pierwotne drewniane wyposażenie spłonęło bowiem podczas pożaru w 1934 r.
Mała Synagoga
Informacje o jej istnieniu podają źródła pisane z lat 1782- 1786. Od początku budynek pełnił dwie funkcje. Był domem modlitwy oraz miejscem studiów Tory i ksiąg talmudycznych. Stąd jego nazwa bet ha-midrasz. O jego przeznaczeniu świadczy skromny zewnętrzny wygląd jak i prosty układ wnętrza. Nie miał on być budynkiem reprezentacyjnym, role pełniła bowiem Wielka Synagoga. Styl w jakim wzniesiono stary bet ha-midrasz włodawski odpowiadał typowemu skromnemu i powszechnie wówczas realizowanemu schematowi budowy małomiasteczkowych bożnic. W myśl jego założeń przedsionek był usytuowany wzdłuż ściany zachodniej, a ponad nim umieszczono modlitewnię dla kobiet. Całość połączoną z salą męską przykryta wspólnym dachem. Z wyposażenia sali męskiej zachowały się jedynie drewniane obramowania szafek ścian.
Dom Pokahalny
Od początku istnienia budynek pełnił funkcję administracyjną kahału, tu znajdowała się siedziba Zarządu Gminy, mieściła biblioteka oraz miały prawdopodobnie swoją siedzibę niektóre włodawskie organizacje czy stowarzyszenia żydowskie, np. ,,Stowarzyszenie źródła Jakuba”, ,,Stowarzyszenie psalmowe”. W obiekcie tym odnaleziono tablicę fundacyjna z 1927 r. lub z 1928 r. : o wymiarach 1x1,5 m, wykonaną z białego marmuru. Płyta wypełniona jest rytą inskrypcją hebrajską, wpisaną w trójkąt.
